Met vragenlijst leer je mens niet kennen

De nadruk op cijfermatige kennis heeft in de sociale wetenschappen niet veel nuttigs opgeleverd.

Ik heb sociale psychologie gestudeerd. Daar heb ik weinig aan gehad, eerlijk gezegd. Toen ik afstudeerde, in 2011, bleek mijn diploma waardeloos. Het was crisis en niemand zat te wachten op een sociaal psycholoog. Diederik Stapel besmeurde mijn papiertje daarnaast ook nog eens met zijn gesjoemel; zijn fraude zette dikke vraagtekens bij de sociale psychologie als wetenschap, en daarmee bij mijn master.

Nu, vijf jaar later, blijkt dat tweederde van het sociaalpsychologisch onderzoek niet repliceerbaar is en sneuvelt de ene 'klassieke' bevinding na de andere. Met andere woorden: het hele vakgebied staat bol van de gebakken lucht.

Wat heb ik eigenlijk gestudeerd, vraag ik me nu af. Maar meer nog vraag ik me af waarom niemand het heeft over de vragenlijst - het drijfzand onder de bouwval die de sociale psychologie nu blijkt te zijn.

Als eerstejaars student maakte ik al snel kennis met de vragenlijst, hét instrument van de psychologie. In de eerste maand kreeg ik een eindeloze vracht enquêtes te verstouwen, bomvol vragen die ik moest beantwoorden door een cirkeltje om een cijfer zetten. Zo hielp ik de promovendi en onderzoekers aan hun data, en mocht ik op de universiteit blijven. Het was geen goed begin van het studiejaar, en het zou nog even duren.

Tijdens mijn studie heb ik me vaak afgevraagd of de vragenlijst nou echt de manier is om de mens beter te begrijpen. De sociale psychologie pretendeert menselijk gedrag te kunnen verklaren en voorspellen middels vragenlijstonderzoeken, maar theorieën met een grote verklarende en voorspellende waarde bleken schaars. Het wrong, zeker op de maandagochtenden waarop ik me wéér door een nieuwe cursus statistiek moest ploegen. Vragenlijsten leveren namelijk cijfertjes op, dus wie zich aan psychologie waagt, waagt zich aan heel veel wiskunde.

Gewoonte om statistiek te gebruiken

Binnen de sociale wetenschappen bestaat al decennialang de gewoonte statistiek te gebruiken, ook al leent de aard van de wetenschappelijke disciplines zich daar niet direct voor. 'Physics envy' wordt deze ontwikkeling wel schamper genoemd: de neiging van wetenschappers binnen de 'zachtere' wetenschappen, zoals psychologie en sociologie, zich te beroepen op de statistiek om zo wetenschappelijk en 'bèta' mogelijk te lijken. Cijfermatige gegevens zijn, zo is de redenering, betrouwbaarder en 'harder' dan kwalitatieve gegevens waarin geen cijfers voorkomen.

Daarbij: als we iets over mensen willen weten, kunnen we het ze gewoon vragen, is het idee. Het is gemakkelijker mensen een vragenlijst in te laten vullen dan ze te observeren, en proefpersonen zijn natuurlijk ook gewoon mensen met een gezond verstand, niet waar? En zo vullen dagelijks honderden studenten en andere slachtoffers vragenlijsten in, vaak aan de hand van de Likertschaal.

Via deze schaal kan een respondent aangeven in hoeverre hij of zij het eens is met een stelling, of de sterkte van een gemoedstoestand uitdrukken, vaak op een schaal van één tot vijf of zeven. Zo kan uiteindelijk berekend worden of een bepaald onderzoeksresultaat binnen een vooraf bepaalde kansmarge valt - of het toevallig is dat mensen zich in een onderzoek beter voelen na een glimlach, bijvoorbeeld, of dat het om een wetmatigheid gaat.

Het gebruik van vragenlijsten levert echter altijd een aantal problemen op. Het gevaar bestaat ten eerste dat mensen niet eerlijk zijn, omdat ze een sociaal wenselijk antwoord geven. Ook kan het zijn dat mensen de vraag verkeerd of zelfs helemaal niet begrijpen. Beide problemen zijn in bepaalde mate te ondervangen, maar niet te elimineren.

Het is hiernaast moeilijk te controleren of een 'vier' op de Likertschaal voor iedereen hetzelfde betekent. Met andere woorden: de afstanden tussen de cijfers binnen de Likertschaal hoeven niet voor iedereen hetzelfde te zijn - maar daar is moeilijk achter te komen.

Inschatten

Een nog groter probleem bij het gebruik van vragenlijsten is dat werkelijk gedrag moeilijk te vangen is in vragen op papier. Vaak wordt mensen gevraagd zich een hypothetische situatie voor te stellen, waarna een aantal vragen moet worden beantwoord. 'Hoe denkt u dat zou reageren wanneer uw partner u zou bedriegen', bijvoorbeeld. Hoe mensen écht reageren in een dergelijke situatie wordt niet gemeten, en het is daarbij de vraag hoe goed mensen dit zélf betrouwbaar in kunnen schatten.

Beide problemen leiden tot een groter probleem: ze tasten de betrouwbaarheid van de gegevens en dus het onderzoek aan.

Dan is er nog het verschil tussen theorie en praktijk. De context waarbinnen gedrag plaatsvindt, wordt binnen sociaalpsychologisch onderzoek doelbewust uitgesloten. Mensen worden vaak gemanipuleerd in psychologische vragenlijststudies en de onderzoekers zijn natuurlijk vooral geïnteresseerd in het effect van datgene wat ze hebben gemanipuleerd - bijvoorbeeld de temperatuur. De proefpersonen worden daarom in een laboratorium ondervraagd, zonder alle contextuele factoren die van invloed zouden kunnen zijn op datgene wat wordt gemeten - bijvoorbeeld agressie.

Het gevolg is dat veel sociaalpsychologische theorie moeilijk is te implementeren buiten de universiteitsdeuren. In het lab kan een hogere temperatuur wel leiden tot meer agressie, maar is dat buiten het lab, waar tal van andere factoren aanwezig zijn, ook waar? Niet per se.

Een voorbeeld: sociaalpsychologen concludeerden na bestudering van een hele batterij aan studies rondom de invloed van attitudes (meningen) op gedrag: het is afhankelijk van de context of die invloed bestaat. Als context van belang is, is contextvrije kennis het resultaat van verspilde moeite. En voor de implementatie van kennis is context altijd van belang. Daarbij is het nog maar de vraag of een herhaling van de onderzoeken hetzelfde resultaat geeft!

In het boek Making social science matter pleit sociaal-wetenschapper Bent Flyvbjerg voor een nieuwe werkwijze binnen de sociale wetenschappen. De sociale wetenschappen zouden hun eigen aard moeten accepteren en niet moeten proberen een bètawetenschap te zijn. Dat laatste is geprobeerd, en het heeft klaarblijkelijk niet veel nuttigs opgeleverd.

Het is daarom misschien goed eens na te denken over waarom de vragenlijst en de statistiek worden gebruikt door sociaalpsychologen. Begrijpen we mensen beter door ze een vragenlijst in te laten vullen? Meten we echt iets wezenlijks? Is de kennis betrouwbaar? Nu het antwoord op die vragen pijnlijk duidelijk wordt, is het misschien tijd om na te denken over een andere invulling van de wetenschap en het accent niet op cijfermatige data te leggen. Misschien snappen studenten dan ooit weer wat ze hebben geleerd, en wordt hun in het eerste jaar een hoop ellende bespaard.

(Dit stuk verscheen eerder in de Volkskrant op 19 september 2016)

Jongeren lijden onder verwachting van succes

Maar liefst 85 procent van de 72 duizend arbeidsongeschikte jongeren onder de 25 jaar zit thuis vanwege psychische problematiek maakte het Centraal Bureau voor de Statistiek onlangs bekend. Schokkende cijfers.

Dat de ‘generatie Y’ gevoelig lijkt te zijn voor stress was al duidelijk. Vorig jaar waren stressklachten de belangrijkste oorzaak van langdurig verzuim onder jongeren tot 25 jaar; binnen de categorie van 25 tot 34 jaar was het psychisch verzuim bijna de helft van het totale verzuim. Zelfs scholieren gaan gebukt onder stress: uit onderzoek van EenVandaag bleek vorig jaar dat 60 procent van de jongeren wekelijks één of meerdere keren stress hebben over school- of studie.

Volgens psycholoog Jan Derksen bezwijkt deze generatie onder druk, omdat ze onvoldoende draagkracht heeft ontwikkeld. De opvoeding speelt daarin een grote rol - ouders zouden veel te lief en te gemakkelijk zijn. Gepamperde kinderen groeien op als kwetsbare jongvolwassenen die bij het minste of geringste al verkrampen. Het resultaat is volgens hem dat uiteindelijk een steeds groter wordende groep jongeren zich uitgeteld veilig verschuilt in een arbeidsongeschiktheidsuitkering.

Eeuwenoud liedje

Het afwijzen van de opvoeding en de mentaliteit van een jongere generatie is een stuiptrekking die steevast opduikt bij het verschijnen van dit soort cijfers. Derkens reactie is typisch voor een eeuwenoud liedje: de jeugd ontspoort, is zwak, neemt haar verantwoordelijkheid niet, de ouders moeten beter hun best doen en de gevolgen zullen groot zijn.

Maar Derksen gaat voorbij aan twee dingen. Zijn collega Paul Verhaeghe liet in zijn boek ‘Identiteit’ zien dat de invloed van de opvoeding ten opzichte van een aantal generaties eerder beperkt is: vooral sociale media zorgt ervoor dat de grens tussen de binnen- en buitenwereld grotendeels verdwenen is. De buitenwereld speelt een steeds dominantere rol en heeft grote invloed op de vorming van een weerbare identiteit.

En die buitenwereld draagt al enige tijd een specifieke norm uit, die als volgt luid: succes is maakbaar en een persoonlijke verantwoordelijkheid. Falen ook, dus als je de berooid in de lappenmand belandt, is dat je eigen schuld. Dat is de 'droomwereld' waar jongeren nu in opgroeien.

In dat licht is het misschien ook niet zo vreemd dat de huidige jonge generatie narcistisch en competitief ingesteld is. De media en sociale media doen niks anders dan de heugelijke boodschap van maakbaar succes verkondigen.

Duizelingwekkend

Jan Derksen doet het voorkomen alsof jongeren die keuze zelf maken, maar hun gedrag en houding zijn natuurlijk ingegeven door de duizelingwekkende hoeveelheid informatie die ze elke dag te verteren krijgen.

Het accent op de eigen verantwoordelijkheid maakt de eis om hulp en medicatie ook iets begrijpelijker. Jongeren die niet mee kunnen komen zijn immers ziek, want ze slagen niet. Wat is er dan fijner om psycho-medisch label opgeplakt te krijgen dat laat zien dat het eigenlijk jouw schuld niet is?

Dat de gevolgen van de groei aan arbeidsongeschikten groot kunnen zijn, behoeft geen discussie. Dat opvoeding een cruciale rol speelt, is wel duidelijk, maar de wereld daarbuiten is steeds belangrijker geworden en die buitenwereld dicteert een ritme waarop steeds meer jongeren kennelijk niet kunnen marcheren. Het gaat hier dan ook niet om een mentaliteitskwestie, maar een maatschappelijke kwestie. Laten we die discussie dan ook op dat niveau voeren.

Dit artikel verscheen eerder in Trouw op 26 mei 2015

Ruim baan voor de hipster

Niet de stropdassen en krijtstrepen, maar de baarden, sneakers en tatoeages moeten de Westerse economie gaan redden. Dat zegt professor Doug Williams in zijn boek ‘ The Flat White Economy’, waarin hij de hipster op het schild hijst. De brij van start-ups, e-commerce, marketing, koffiebarretjes en nicheshops hebben de Britse economie na de crisis een flinke impuls gegeven en doet dat ook nog eens op een duurzame en inventieve manier. Moet echt alle heil van de creatieve klasse komen? En hoe zit dat in Nederland?

Volgens Ed Cumming van de Britse krant The Observer mogen we met z’n allen best wat aardiger zijn voor de hipster. Ze werken misschien op de zenuwen – de stijlbewuste, frappuchino-minnende, fixie-rijdende twintigers en dertigers met hun MacBooks – maar ze zouden wel eens de redding van de stedelijke economie kunnen zijn. Williams becijfert dat er de laatste twee jaar in London zo’n 32.000 bedrijfjes zijn gestart door deze creatieve klasse. De ondernemingen hebben vaak iets te maken hebben met het internet. Om de e-commerce en marketinginitiatieven heen wemelt het van de hippe koffiezaakjes en nichewinkeltjes, die het zonder uitzonderingen goed doen en de buurten aantrekkelijk maken voor jonge mensen. In 2012 was de ‘flat white economy’, zoals hij de sector noemt, goed voor 7,6 procent van het Bruto Nationaal Product; hij voorspelt dat het in 2025 zo’n 16 procent zal zijn, waarmee de sector de grootste wordt in het Verenigd Koninkrijk.

De mores van het hippe volkje is daarnaast ook nog eens prijzenswaardig volgens Williams. Ze dragen tweedehands kleding, denken na over hun voedselconsumptie, hebben duurzaamheid hoog in het vaandel staan en reizen vaak per fiets. Deze waarden staan nogal in contrast met die van de financiële wereld, waar het kortetermijndenken en de graaicultuur nog steeds heersen. De financiële sector heeft daarbij afgedaan als heilbrenger voor de economie na de crisis, waarmee we hebben volgens hem des te meer reden om de creatieven ruim baan te geven.

Van industrieel naar cultureel

Het was ooit de industrie die zorgde voor werkgelegenheid in de steden, maar in de jaren 80 verdween de industrie naar Azië en kwam (onder andere) de financiële dienstverlening, de juridische dienstverlening, de consultancy en de vastgoed-gerelateerde bedrijvigheid daarvoor in de plaats. Dat gebeurde niet in elke stad. De ‘geavanceerde producentendiensten’ clusterden zich vooral in steden die qua infrastructuur al een voorsprong hadden op de andere steden. Amsterdam is hiervan een voorbeeld, die als global city een spil in het mondiale economische verkeer is en steevast binnen de top tien van de belangrijkste wereldsteden staat als het gaat om economische roulatie.

De overgang van de postindustriële steden naar een op diensten gefundeerde economie was niet alleen nieuws voor hoger opgeleiden. De sociologe Saskia Sassen liet zien dat de geavanceerde producentendiensten logischerwijs veel hoogopgeleid personeel aantrekken (juristen, bankiers, accountants) maar ook veel laagopgeleid personeel, die het werk van de hoogopgeleiden faciliteren. Het gaat hierbij om schoonmakers, beveiligers, cateraars, enzovoort.

Toen kwam de bankencrisis in 2008. De werkgelegenheid die de financiële sector met zich meebracht verdween voor een aanzienlijk deel. Nu, zeven jaar later, is het maar de vraag of deze ooit terugkomt. Door automatisering en bezuinigingen lijkt een structureel herstel naar de arbeidsvraag ver weg, zo niet irreëel. Dat is ook voor de laagopgeleiden slecht nieuws. Zij kunnen niet meer meeliften op de vraag naar hoogopgeleid personeel. De werkloosheid onder laagopgeleiden binnen steden als Amsterdam is nu vergelijkbaar met postindustriële steden die altijd al kampten met een hoge werkloosheid onder laagopgeleiden, zo blijkt uit onderzoek van de Nederlandse socioloog Jeroen van der Waal.

Van der Waal onderzocht of een groter aandeel creatieven de werkgelegenheid in de steden heeft kunnen opvangen zoals dat in London gebeurde. Dat valt nogal tegen, is zijn conclusie: het aandeel creatieven heeft geen zichtbaar effect op de werkloosheid in de Nederlandse steden. Wel is het zo dat Europese steden met een rijk cultureel aanbod en een hoog aandeel creatieven het na de crisis over het algemeen economisch een stuk beter doen dan steden waar geen cultureel klimaat heerst.

Het tijdschrift Cities wijdde onlangs een themanummer aan dit onderwerp: Creative Cities after the Fall of Finance. Stedelijk beleid zou in moeten zetten op het creëren van een positief cultureel klimaat om de creatieve klasse aan te trekken, zo luidt het advies. Van der Waal concludeert voorzichtig dat het de moeite van het proberen waard is. Geloofwaardige alternatieven zijn er niet echt, en er zijn enkele voorbeelden die laten zien dat de creatieve klasse inderdaad economische voorspoed kan brengen, zoals de Spaanse stad Bilbao. De postindustriële stad heeft haar industriële erfenis om weten te buigen naar een aantrekkelijk cultureel klimaat, waar veel creatieven zich graag aan verbinden.

Ons eigen Silicon Valley

In Nederland is het met name Amsterdam waar de creatieve sector floreert. Ook hier springen start-ups als paddenstoelen uit de grond. De politiek stimuleert deze ontwikkeling maar al te graag: minister Henk Kamp (Economische Zaken) wil Amsterdam dé broedplaats van start-ups maken en het oude Marineterrein op het eiland Kattenburg is dan ook aangewezen als ‘start-updelta’. Hier komt ons eigen Sillicon Valley, vanaf waar Hollandse pioniers de wereldmarkt mogen bestormen met hun revolutionaire ideeën.

Er is vorig jaar zo’n 500 miljoen in Nederlandse startups gestoken door investeerders, dus het lijkt er op alsof de creatieve sector ook hier een glansrol kan spelen. Het is alleen de vraag voor wie de economische groei uiteindelijk geld: heeft de hele samenleving baat van de creatieve sector, of is het maar een kleine groep? En zijn de ideeën van de creatieven nou echt zo revolutionair?

Nog meer koffiezaakjes

Er zijn een aantal kanttekeningen te maken. Een stad als Amsterdam is al jaren een aantrekkelijke stad voor hippe hogeropgeleiden, dat is niet in elke stad het geval. Steden die zich nog niet helemaal hebben ontdaan van hun industriële karakter, zoals Tilburg, zijn niet erg interessant voor creatieven. Het is moeilijk voor te stellen dat elk stedelijk gebied succesvol in kan zetten op een bloei van de creatieve sector.

De opkomst van een creatieve klasse heeft daarnaast niet alleen maar voordelen. In Amsterdam leidt de concentratie van de creatieven en jonge hogeropgeleiden binnen de ring en Amsterdam-Noord tot sterke gentrificatie (lees hier een stuk over dit onderwerp in Het Parool). Socioloog Jan Rath concludeert dat een sociale mix van Amsterdammers ver te zoeken is: elk leegstaand hoekpand binnen een oude volksbuurt wordt vliegensvlug omgetoverd in een koffiebar. Hippe en goedverdienende jongeren trekken er vervolgens naartoe waardoor steeds meer buurten onbetaalbaar worden voor mensen met lagere inkomens. Deze ‘verhipstering’ is een teken van economische voorspoed, maar kent ook buitenstaanders. ‘Het is een ontwikkeling waar de mensen die niet hip, cool en hoogopgeleid zijn niet of nauwelijks van profiteren’, aldus Rath in Het Parool.

Hij ziet nog een ander, ironisch gevaar: de hipsters zijn wegbereiders voor mensen met het grote geld. De panden in oude volksbuurten zullen zoveel waard worden dat ze steeds minder toegankelijk worden, ook voor de mensen die de buurt hip hebben gemaakt. Uiteindelijk zal de stad alleen nog maar worden bewoond door succesvolle, rijke mensen en wordt de rest weggedreven.

Daarnaast kun je je afvragen wat nieuwe creatieve klasse werkelijk toegevoegd. Williams ziet de waarden van de creatieve klasse als bonafide, maar veel internetbedrijfjes doen weinig anders dan het vergroten en vergemakkelijken van consumentisme, zoals Rutger Bregman van De Correspondent onlangs in een column betoogde.

Welbeschouwd lijkt het enthousiasme van Williams daarmee iets te overdreven. Dat de ‘flat white economy’ een gunstige ontwikkeling is, zal iedereen met hem eens zijn. Dat de mensen in deze sector een welkom alternatief bieden op de financiële sector ook. Maar lang niet iedereen past in deze sector, en de eventuele groei van deze klasse zal zich niet verbreden tot de gehele samenleving. Sommige mensen houden gewoon van zwarte filterkoffie zonder fratsen, op het eind van de rit.